Tâm lý xã hội và hệ tư tưởng: Hai mặt của ý thức xã hội
Chào các bạn trẻ (hoặc ít trẻ mà vẫn còn trẻ con trong tâm hồn)! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng khám phá một khái niệm không chỉ khiến các nhà triết học mất ngủ mà còn là thứ bạn sẽ bắt gặp trong mọi cuộc tán gẫu bên ly trà đá vỉa hè hoặc những buổi thả thính công phu trên Tinder. Đó là ý thức xã hội. Thú vị rồi chứ nhỉ? Giờ thì ngồi xuống, thở sâu và chuẩn bị cho hành trình này!
Nào, trước khi lăn vào nội dung chính, hãy cùng nhau đối mặt với câu hỏi quen thuộc: tâm lý xã hội và hệ tư tưởng - khác nhau ở chỗ nào? Bạn có bao giờ lặng ngồi giữa một buổi tiệc đông người, đôi khi không biết chuyện gì đang diễn ra, chỉ cảm nhận mọi người cùng hướng về một điều gì đó? Đó, chính là tác động của tâm lý xã hội đấy! Một cấp độ phản ánh ý thức xã hội, nơi cảm tính lên ngôi, thường thấy trong những hoàn cảnh giao tiếp xã hội hàng ngày.
Nếu như tâm lý xã hội là những cảm xúc bộc phát như 'Ối giời, người ta đang khen mình kìa!', thì hệ tư tưởng giống như một cuốn sách giáo khoa đầy triết lý sâu sắc mà bạn chưa kịp đọc hết trong giờ học môn Triết. Hệ tư tưởng là cách mà xã hội chúng ta lựa chọn để nhìn nhận thế giới, dựa trên một nền tảng lý luận có hệ thống, và thường xuyên đi đôi với những vấn đề 'to lớn' như chính trị và triết học.
Có ai nhớ lần vừa run vừa xúc động khi nhìn thấy thần tượng K-pop ngoài đời không? Đó có thể là biểu hiện điển hình của tâm lý xã hội – cảm nhận tự phát và dễ thay đổi. Trái lại, hệ tư tưởng giống như bài hát quốc ca hay những quy tắc sống mà chúng ta được dạy từ nhỏ—mang lại cảm giác ổn định nhưng không phải lúc nào cũng dễ thay đổi.
Vậy thì hai mặt này đã giao thoa và ảnh hưởng nhau thế nào? Tâm lý xã hội, nhanh nhạy như gió, dễ dàng thay đổi nhưng cũng dễ lan tỏa, có thể thúc đẩy sự biến đổi trong các hệ tư tưởng, đẩy lùi những ý tưởng cổ hủ và khiến xã hội tiến bộ hơn. Trong khi đó, hệ tư tưởng vững chắc như một tảng đá khổng lồ, nhưng nếu bị thách thức đúng cách, có thể “vỡ tan” để nhường chỗ cho những cái nhìn tiến bộ hơn.
Thực ra, đôi khi bạn cảm thấy bối rối khi tham gia các cuộc tranh luận xã hội, cảm giác này chẳng khác nào lạc vào một cuộc chiến giữa tâm lý xã hội và hệ tư tưởng. Những câu từ hoa mỹ nhưng rỗng tuếch của ai đó (nhiều khi là chính mình đấy!) có thể chỉ là lớp vỏ của các hệ tư tưởng lớn lao đang lặn sâu trong thế giới ý thức của chúng ta.
Cuối cùng, để minh họa cho cuộc “đại chiến” này, cũng như để bạn không quay cuồng với lý thuyết khô khan, hãy cùng tưởng tượng về một xã hội không có hệ tư tưởng vững chắc. Đó sẽ là một thế giới mà mỗi khi ra đường, bạn không biết mình có đang đi về phía công viên hay bãi rác nữa. Đấy, ý thức xã hội - nơi tâm lý và hệ tư tưởng vẫn mãi mãi là hai người bạn đồng hành không thể tách rời!
Để 'cười lên cho đời nó sợ', chúng ta hãy nhớ rằng thế giới này mặc dù phức tạp, nhưng cũng đầy tính hài hước. Cả tâm lý xã hội và hệ tư tưởng không chỉ giúp định hình cách chúng ta nhìn cuộc sống mà còn cung cấp nguồn cảm hứng bất tận kết nối chúng ta lại gần nhau hơn. Cuối bài, tôi tự tin nói rằng: Xã hội này có thể úp bô lên chúng ta nhưng đừng quên cúi xuống xem bô đó có gì buồn cười nhé!
Tham khảo thêm trên chuyên trang về tâm lý, tâm an hài hước đến xâu cay của Biupbo. Bật cười không kiểm soát, biết đâu bạn lại sáng tỏ điều gì mới!
Sự tương tác của tâm lý xã hội và hệ tư tưởng trong xã hội hóa
Chào mừng quý vị và các bạn đã đến với một buổi gặp mặt vô cùng cạn lời về cái thứ, à nhầm, cái khái niệm vô hình mà vẫn ảnh hưởng sâu xa tới mọi hoạt động sống của chúng ta – ý thức xã hội. Nói lảnh lót hơn chút, ý thức xã hội là nơi hội tụ hai vị khách quý: tâm lý xã hội và hệ tư tưởng. Để nói hai cái này giống như cặp đôi không thể tách rời, nhưng... chẳng bao giờ công nhận nhau.
Một ngày đẹp trời, khi bạn vừa làm xong một trận chiến với deadline (ôi cái định kiến không thích deadline), thì bạn ngồi lại và tự hỏi: "Ủa, sao mình lại hay bị tổ chức xã hội úp bô thế này?". Ấy là chúng nó (tâm lý xã hội và hệ tư tưởng) đồng lõa đấy. Nếu bạn thấy khó hiểu như cách mà cáp quang biển thường làm khó mạng các nhà mạng, thì hãy thử tưởng tượng tâm lý xã hội là những dòng suối cảm xúc nơi mà ai cũng có thể 'chém gió', còn hệ tư tưởng là dòng kênh tư duy nơi mà sự cứng nhắc của luận thuyết mải miết chảy qua. Hai cái này khó xài chung, nhưng khi đời thách thức, chúng lại diễn ra một màn 'ác chiến'.
Tâm lý xã hội trong xã hội hóa
Như đã đề cập, tâm lý xã hội là thứ mà bắt buộc ai cũng phải có, như niềm tin lành mạnh vào trà sữa giữa những ngày đông lạnh buốt. Nó định hình cách mà chúng ta nhìn nhận cuộc sống và tương tác với người khác. Dân gian thường bảo "Đi một ngày đàng, học một sàng khôn", còn trong thế giới tâm lý xã hội thì nó như kiểu "chạm một người quen, nhận một đôi đôi ông ổng". Vậy mà, chẳng ai nghĩ rằng hầu hết những quan điểm 'ngây ngô' lại trở thành 'cờ lê' cho các hành vi 'chuối' mà chúng ta làm đúng không troát troát?!
Hệ tư tưởng trong xã hội hóa
Trong khi đó, hệ tư tưởng lại thường giống những đống tài liệu mà sếp đưa cho bạn và bảo "em đọc giùm anh", khiến bạn hoang mang không biết nên xử lý theo kiểu nào. Hệ tư tưởng định hướng con đường poliska hóa của cả một công đồng, bất kể lớn hay nhỏ. Từ những triết lý sống vĩ mô đến những nguyên tắc hàng ngày mà xã hội trưng ra bằng dạng xiên que. Nơi đây chính là nguồn gốc của các "tọa độ niềm tin" mà chúng ta thường hay ngơ ngác kiếm tìm.
Sự giao thoa của hai thế giới
Các bạn có thể ngạc nhiên khi biết rằng, tâm lý xã hội và hệ tư tưởng thực ra luôn giao thoa kiểu 'thầy hiệu trưởng và học sinh cá biệt'. Ủa gì kỳ vậy, bạn nói khi mà quy tắc xã hội bắt đầu mâu thuẫn với những gì mình tin tưởng. Đúng, xung đột này tạo ra những cuộc chiến "nói một đằng, làm một nẻo" mà người ngoài nhìn vào chỉ biết... nằm vật ra cười.
Ví dụ thực tiễn từ đất Việt
Hãy nhìn vào giáo dục xem, chúng ta có không ít trí thức chưa tìm được cách hài hòa nhé. Thầy cô bảo đi học là để "mở mang đầu óc", nhưng nhiều khi bạn lại thấy "đầu óc càng mở, tang thương lắm". Học sinh muốn khám phá nhiều hơn, sáng tạo nhiều hơn nhưng các quy tắc 'hệ tư tưởng' thì cứ xếp hàng, chưa biết đến bao giờ mới xếp được xó.
Tổng hòa lại, bài học hôm nay là: Luôn cười lên cho đời nó sợ, vì giữa tâm lý xã hội và hệ tư tưởng rối ren, mấy khi bạn thấy mình không bơi giữa dải nước chảy xiếc mới là điều đáng mừng! Sắp tới, giữa những dòng triều kênh tư duy thì bạn sẽ là ai? Người bơi giỏi, tay chèo cừ hay ngồi vắt tay lên trán giữa dòng?! "Chỉ bạn mới biết câu trả lời, nên hãy chậm mà chắc bạn nhé" - một lời khuyên từ các chiến hữu đã xong bằng thạc sĩ của trường đời.
Ảnh hưởng của hệ tư tưởng tới tâm lý xã hội trong tiếp nhận thông tin
Chuyện tâm lý xã hội và hệ tư tưởng không khác gì hai mặt của một chiếc lắc tay tò he – một bên thì bay bổng mộng mơ, bên kia thì nặng nề lý luận. Có câu chuyện thế này mà chắc ai cũng từng gặp: trời đang xanh mây đang trắng, bỗng nhiên nghe tin đồn “trời sắp đổ bão”, thế là thấy lòng mình cũng bão bùng không kém! Vâng, đó chính là hệ tư tưởng. Nó chính là kiểu như một lăng kính hư ảo, qua đó ta lọc và phân loại thông tin. Cần phân biệt rõ, do không phải tất cả mọi lăng kính đều màu hồng hay bao bọc bởi kim tuyến, kiểu gì mà chẳng có vài cái lấm lem.
1. Thiên kiến xác nhận: Khi đã có một hệ tư tưởng yên vị trong đầu, chúng ta thường có xu hướng tìm kiếm thông tin mà xác nhận điểm mình đã tin. Kiểu như xem đá bóng mà chỉ chú ý đến đội mình thích, còn bàn thắng của đội kia thì giả đò không thấy. Biết đâu, bạn đang sống trong chính không gian thực tế ảo mà mình tự tạo.
2. Sự phân cực nhóm: Hệ tư tưởng cũng như thể chút muối mắm đậm đà lại thêm chút chân gà cắn thử thì đời bỗng dưng quá đậm đà! Đặc biệt khi chúng ta tụ tập với nhóm có cùng niềm tin, lập trường của chúng ta trở nên cực đoan hơn. Rồi chẳng biết sao mà bạn nhận ra mình đang làm MC cho một buổi họp câu lạc bộ người hâm mộ cực đoan.
3. Hiệu ứng cửa sổ Overton: Thử tưởng tượng một khung cửa sổ nhỏ, ai nhòm vào cũng thấy được chỉ một mảng bầu trời, còn lại thì mù tịt. Chuyện hệ tư tưởng cũng thế thôi. Khung cửa này quyết định điều gì là "chấp nhận được" hay không. Đôi khi bạn rơi vào tình huống vừa khóc vừa cười: "Ủa gì kỳ vậy trời?" khi ai đó nói điều ngoài khung cửa đó.
4. Ảnh hưởng của truyền thông: Các cơ quan thông tấn như các mụ phù thủy hô biến câu chuyện đời thành drama 1 triệu view. Họ có thể có thiên hướng cụ thể, ảnh hưởng đến cách thông tin được truyền tải. Đọc báo, xem TV mà thấy chỉ toàn "một bài, một ý" thì đừng ngạc nhiên nhé!
5. Định kiến và khuôn mẫu: Hệ tư tưởng có thể vô tình hay hữu ý đặt cho chúng ta các lăng kính giới hạn. Và thế là bạn có thể trở thành "thuyền trưởng Jack" với cặp mắt kính đen xì giữa đại dương định kiến và khuôn mẫu.
6. Chế độ kiểm duyệt và tuyên truyền: Trong những xã hội mà hệ tư tưởng cụ thể được "rập khuôn", thông tin thường bị mài giũa sao cho hợp với bàn cân lý tưởng chung. Đến mức bạn tự hỏi: "Thật sự là tôi không biết nên khóc hay nên cười nữa…" khi đọc báo nhưng không nhận ra sự thực đâu là đâu.
7. Thay đổi nhận thức và niềm tin: Khi bạn bị cuốn vào vòng xoay của một hệ tư tưởng nào đó, đừng ngạc nhiên khi bạn thấy mình vui vẻ với những thứ mà trước đây bản thân mình ghét cay ghét đắng. Đời cũng như hũ dưa món, chỉ cần thay đổi công thức ủ là món ăn sẽ trở nên ngon hơn, hoặc… khủng khiếp hơn!
8. Phản ứng chống lại hệ tư tưởng chi phối: Vì đời là trào ngược, khi một hệ tư tưởng bỗng dưng "xâm chiếm", chắc chắn sẽ có những kẻ phản đối nhiệt liệt. Bạn có khi lại thấy mình đứng ở trung tâm của một phong trào phản đối mạnh mẽ, dù rằng tối qua, bạn còn đang gật đầu đồng ý vô thưởng vô phạt.
Thực tế đã cho thấy với sự phát triển của Internet, mọi thứ giờ như một mâm tiệc không bao giờ dọn lên đủ món. Nhưng cũng chính vì thế, làm sao để biết chọn lọc các món ăn thông tin sao cho phù hợp với khẩu vị đời sống của mình mới là chuyện còn chưa giải.
Dấu ấn lịch sử trong tâm lý xã hội và hệ tư tưởng văn hóa
Nui ơi núi! Ta nhớ ngày nào khi đứng trước đại diện đồ sộ mãnh liệt như triết học Hy Lạp, ta ngắm nhìn và ngẫm rằng, từ Socrates cho đến Aristotle đều dường như đã biết trước cái sự cầu kỳ, dài dòng lắm phen làm đau đầu dân văn phòng thời buổi này. À không, không chỉ dân văn phòng, ai cũng vì mưu sinh mà phiền não sự đời các anh ạ. Đến khi người bạn Giang Hồ bày tỏ nỗi lòng, mình cứ tưởng đó chỉ là "khóc cười ra nước mắt", ây thì ra là anh bạn cũng "cảm được chút chút" từ tư tưởng Plato.
Chuyển hướng sang phương Đông, nơi Khổng Tử và Lão Tử đã cống hiến bằng những triết lý không ngừng nghỉ về xã hội và đạo đức. Nói giống "từ lắc đầu sang gật đầu" không nào? Mấy bả ý như gợi ý: lỡ bị úp bô thì hay ngồi tĩnh lặng, không úp muỗng chẳng thấy gươm giáo!
Sang thời Trung Cổ, trời ơi! Ai nấy đều chất chứa lý trí và lòng tin âm chíến, chứ đâu như bây giờ, chỉ muốn ôm cái điện thoại ra mà bấm bao thế giới! Mây mù rải rác bao phủ, tôn giáo lấn át, tâm lý ngày nào chỉ mới bén mười phần gà.
Đến rồi thời Phục Hưng, oh, cả con người lẫn mọi điều thiên địa đã đổi khác. Rồi bạn nghe về tư tưởng Khai sáng nơi những cái tên quen thuộc như John Locke, Voltaire, Rousseau. Mình thì nhớ đến mấy trận luận "chuyên" chê bữa sáng lí lẽ nhất quả đất, cũng từ đây mà ra.
Chẳng thể bỏ qua thế kỷ 19 - U là trời, cơn lốc lãng mạn thổi ngang qua, làm con tim bao dân tổ xã lú lẫn. Nhưng nhất mực, ông Marx lại bảo rằng mình nặng lòng với giai cấp, với kinh tế đời sống. Trời ơi, chính trị mà cũng đòi nặng gánh!
Thế kỷ 20 tiếp diễn bằng tâm lý học hiện đại, nổi như cồn dầu hỏa với Freud và phương pháp "lật ngang thần kinh" phân tâm. Đã mấy ai tập trung cảm nhận bản thân khi mọi sự phức tạp từ Freud diễn giải thấu đáo mọi thứ! Lại nhắc đến chuyện phong trào dân quyền, hết linh cảm với sự thiên vị, con người đứng lên đòi lần quyền đều nhau.
Còn trời còn đất - hiện tại, thế kỷ 21 đây! Đã mắt thật nhiều toàn cầu hóa lẫn công nghệ phá đảo tất cả; người người đã lập "mốc xyz" cho sức khỏe tinh thần. Thế mà đêm nào lên Facebook vẫn thấy "team thất tình hội", ngẫm có cái chi buồn cần bận lòng nhỉ?
Đỡ phải than phiền, biết là tâm lý xã hội và hệ tư tưởng không cách nào ở nguyên. Nó này nọ vận hành thế giới, cả nhà ạ! Thôi thì lên ga bấm phím tay nắm lấy. Ngẫm một chút, cười một ít, chẳng phải dễ dàng, nhưng làm mơ, biết đâu trần gian hiện thực tốt hơn nhiều giấc mơ cũ.
