Các yếu tố cá nhân trong tâm lý mang tính chủ thể
Hãy tưởng tượng bạn đang đứng giữa một buổi chiều thứ Hai đầu tuần. Cà phê thì cạn, deadline thì chờ. Bạn tự hỏi: Không biết nên khóc hay nên cười nữa? Đó là lúc 'tâm lý mang tính chủ thể' trỗi dậy, một khái niệm chính là liều thuốc giải cho những ngày bị 'úp bô' bất ngờ và liên tục này.
Tâm lý mang tính chủ thể giống như ba lô 'tôn trọng bản thân' - người bạn thân thiết trên hành trình cuộc đời, đặc biệt khi đời bắt đầu diễn ra như một bộ phim hài kịch không hồi kết. Nó bao gồm những yếu tố cá nhân như nhu cầu, ý định, kế hoạch, và cả hệ thống giá trị - tất cả là những 'mảnh ghép sức mạnh vô hình' mà mỗi người chúng ta sở hữu trong mình.
Nhắc đến nhu cầu cá nhân, nhớ lại những lúc thèm bát phở gà nóng hổi khi tiền trong túi chỉ đủ mua mì gói. Nhu cầu cá nhân có thể là động lực thúc đẩy chúng ta tiến tới, cũng có thể là lưỡi dao hai lưỡi cắt đứt giấc mơ ăn ngon, mặc đẹp trong một khoảnh khắc. Vậy nên, hãy nuôi dưỡng nhu cầu với sự tỉnh táo, đừng để nỗi buồn 'tháng cạn ngân sách' đè nặng đôi vai.
Ý định, dự định và kế hoạch cũng chẳng hề thua kém khi nói đến việc chiêu trò cùng đời. Chúng ôm trọn những mục tiêu với mong muốn một ngày sẽ đổi đời, một khi kế hoạch 'không khả thi' sang 'có thể'. Thật sự mà nói, một chút mưu mẹo trong kế hoạch không bao giờ là thừa, nhưng cũng nhớ để phần 'may mắn' nằm cuối danh sách item cần trang bị.
Lợi ích – hay chính xác hơn, những giá trị mà chúng ta khao khát đạt được. Có khi nó chỉ là hy vọng có một chỗ ngồi ăn trưa yên bình, không phải chen chúc tại một nhà hàng có cả tốp 'ninja đi ăn uống'. Hoặc là mong mỏi một ngày Chủ Nhật không làm bất cứ điều gì nhưng vẫn tràn ngập niềm vui. Những lợi ích thường nhỏ mà lại chẳng hề hạt tiêu.
Riêng hệ thống giá trị thì như chiếc compa đạo đức cá nhân, giúp ta điều chỉnh bản thân trước mỗi tình huống. Nó là la bàn định hướng cho những quyết định vốn khó khăn, đôi khi là không thể tránh khỏi. Giữ vững giá trị như giữ một chiếc cúp vô hình, dù không ai thấy nhưng chính bạn biết điều gì là đúng.
Điều tuyệt vời là các yếu tố này không đứng riêng lẻ. Chúng tác động qua lại và biến động, giống như hạt cà phê bị khuấy đều, bùm một cái đã sẵn sàng để 'đá bay' mệt mỏi cơm áo gạo tiền. Mỗi người đều tồn tại một cơ chế riêng biệt thúc đẩy cách mình sống, như thể cách chúng ta sống lại chính là cách chúng ta 'lắc đầu cười bất lực' với đời.
Khám phá thêm về những thềm chắc chắn của mạng xã hội rồi thử xem liệu bạn đã thật sự "không cô đơn giữa cõi đời hài hước" này hay chưa, như cách tâm lý chủ thể góp phần tạo nên một con người rõ ràng hơn bao giờ hết.
Tâm lý mang tính chủ thể và hành vi phạm tội
Khi nhắc đến khái niệm tâm lý mang tính chủ thể, có lẽ nhiều bạn trẻ sẽ lắc đầu và cười: "Ủa, tâm lý thì không chủ thể thì là gì?" Nhưng, ahaa, cười lên cho đời nó sợ đấy, rồi chúng ta sẽ đi sâu vào cái mớ bòng bong này và khám phá tại sao nó lại quan trọng đến thế.
Chúng ta thường đổ lỗi cho "cuộc đời đảo điên" khi mọi chuyện không như ý muốn, nhất là khi phơi bày ra mặt tối nhất của xã hội như hành vi phạm tội. Nhưng thực ra, có khi nào chúng ta nên soi sáng cho mình với tâm lý mang tính chủ thể – nơi mà những quyết định, hành động và cả "cú úp bô" của chính mình lại phụ thuộc nhiều vào bên trong bản thân không? Chanh tươi sẽ được vắt kiệt sức mạnh dưới ánh sáng mặt trời mà!
Theo nghiên cứu của GS.TS. Võ Khánh Vinh, hành vi phạm tội có thể chia làm ba phần không thể tách rời. Đầu tiên, để phạm tội, cần phải có động cơ - cái động cơ này không phải ở đâu xa lạ mà từ chính nhu cầu của mỗi cá nhân. Ai mà chẳng có nhu cầu, mỗi tội có người dành thời gian để thỏa mãn nhu cầu tốt đẹp, còn người khác lại chọn cách "úp bô" vào đời. Rồi chuẩn bị kĩ càng cả về mặt tinh thần và vật chất để có thể lập một kế hoạch "bẩn". Dĩ nhiên, thực hiện thì cũng chẳng dễ như bẻ tay ăn bánh, dù bánh có khô đi nữa.
Thực tế mà nói, hành vi phạm tội và tâm lý chủ thể không chỉ là những dòng lý thuyết khô khan. Ví dụ, chuyện hay kể lúc trà dư tửu hậu là vụ anh A quen được bạn gái trên một ứng dụng hẹn hò, tưởng chừng có kết thúc đẹp xinh, ai ngờ một ngày đẹp trời anh đi... lừa tình. Tâm lý của anh không phải đột ngột "trời ơi đất hỡi" mà hình thành qua thời gian, từ động cơ đến thực thi, đậm màu tâm hồn. Môi trường sống, xã hội cũng góp phần không ít, mọi người xung quanh có làm "xúc tác" cho cú trượt dài của anh không?
Những đặc điểm như nhân cách, ý chí không giống ai đóng vai trò quan trọng trong hành vi phạm tội. Bộ luật Hình sự 2015 đã chỉ ra "cố ý trực tiếp" và "cố ý gián tiếp" trong quá trình định tội, chẳng khác gì việc định nghĩa cách thức "ú oà" bí mật. Cố ý trực tiếp là khi bạn ập vào đời một ai đó với tất cả sự tận lực, chẳng e ngại và còn mong chờ hậu quả để ra đời. Còn cố ý gián tiếp, thì cũng như kiểu "biết là sai nhưng vẫn tới" – lơ mơ mà tĩnh tại, đời này cũng đầy. Đằng kia còn có vô ý vì "quá tự tin" - nghĩ rằng mình làm chủ cuộc chơi, ai ngờ lại là cuộc chơi làm chủ mình. Thật sự là tôi không biết khóc hay nên cười...
Hiểu rõ tâm lý mang tính chủ thể giúp phân tích nguyên nhân sâu xa của từng vụ án cũng như đề xuất giải pháp phòng ngừa hiệu quả hơn. Bạn biết đấy, tương tác xã hội có ảnh hưởng tới hành vi cá nhân rất lớn nên việc chọn bạn mà chơi, nhập hội mà theo cũng có chút liên quan đấy nhé. Nếu bạn đang thích khám phá thêm về cách mà những thứ nhỏ xíu như một lời nói hay hành động có thể tác động lớn đến cuộc sống, mời bạn check bài viết thú vị này về sự nghiện mạng xã hội.
Sự nhận thức bản thân trong tâm lý mang tính chủ thể
Trong cuộc sống đầy thách thức và không kém phần hỗn loạn này, có bao giờ bạn dừng lại, tự hỏi mình rằng: "Ủa, mình đang làm gì vậy trời?" Nếu có thì xin chúc mừng, bạn đã bước đầu sở hữu một loại siêu năng lực mang tên nhận thức bản thân. Mà thực ra, nó cũng không hẳn là "siêu" đâu, vì ai cũng có thể phát triển kỹ năng này. Nhưng để hiểu sâu và nhìn rõ qua lăng kính cá nhân, chắc chắn bạn cần biết thêm về mảnh đất hoang sơ nhưng cực kì phong phú này.
Việc nhận thức bản thân không giống như việc bạn tự chụp một "selfie" thật nhiều bộ lọc để post lên Facebook, mà nó giống như việc bạn nhìn vào gương nhưng cái gương này lại nói chuyện được với bạn. Theo lý thuyết từ các nhà tâm lý học Shelly Duval và Robert Wicklund, nhận thức bản thân (self-awareness) là khả năng thấu hiểu và đánh giá chính mình một cách có hệ thống, khách quan nhưng vẫn mang đậm dấu ấn cá nhân.
Đối tượng của chúng ta - chính là bạn, người trẻ dễ thương đáng yêu, có thể đang cuộn mình trong chăn, bấm điện thoại và "thở dài não nề" khi đọc đến đây - cần biết rằng nhận thức bản thân là một quá trình chủ quan. Nó không dừng ở việc nhận diện các hành vi mà còn đi sâu vào vùng sâu, vùng xa, vùng tối của tâm hồn để khám phá. Ví dụ, tại sao bạn cảm thấy buồn mà không rõ lý do? Hay vì cớ chi, cứ nghĩ đến việc phải trả nợ mỗi tháng bạn lại thấy mình như đang tròng bòng lặn sâu không trồi lên nổi? Thật tình, tôi cũng không biết nên cười hay nên khóc nữa...!
Mỗi cá nhân khi trưởng thành đều phát triển một hệ thống giá trị và sự tự nhận thức riêng, như việc tự hỏi: "Mình có đủ đẹp trai/xinh gái để sống mà không dùng "filter" không nhỉ?" Hay "Ai mà chả thích thả "haha" vào mấy cái status tự troll chính mình?". Những câu hỏi này dẫn dắt đến việc hoá giải các xung đột nội tại bằng sự thấu hiểu và chấp nhận chính mình, một điều mà không phải ai cũng dễ dàng làm được.
Để mọi chuyện thêm phần thú vị, hãy nhớ rằng tiềm thức cũng đóng góp một phần không nhỏ vào việc xây dựng nhận thức bản thân. Đúng vậy, chính nó - cái cục "băng" nằm dưới mặt nước bề mặt ý thức, chứa đựng những ký ức, kinh nghiệm mà bạn không nghĩ tới hằng ngày nhưng lại luôn âm thầm điều khiển hành vi của bạn. Việc khám phá tiềm thức không khác gì đi tìm kho báu trong một hòn đảo hoang vắng, đầy chông gai những cũng đầy sức hút.
Những trải nghiệm cá nhân giúp chúng ta tự lý giải được sự "bỗng dưng muốn khóc" mà không có lý do cụ thể. Đồng thời, nó còn tạo tiền đề để chúng ta biết giá trị bản thân trong mắt người khác, từ đó tự tin hơn khi ra quyết định. Thế nên, nếu hôm nay bạn thấy mình "được úp bô chưa kịp phanh", hãy thử dừng lại ít phút để suy ngẫm, từ đó bạn sẽ thấy: "Wow, hoá ra trong cái rủi cũng có cái vui"! Cùng gật gù và cười để thấy mình chưa cô đơn giữa cõi đời hài hước này nhé!
Nếu bạn vẫn còn đang lạc trong mê cung của tâm lý và cần một cái la bàn chỉ hướng, hãy thử xem xét lại cách ứng xử của mình khi lướt mạng. Điều đó thật sự có thể giúp bạn nhận ra thêm nhiều điều không ngờ về bản thân đấy!
Tác động xã hội tới tâm lý mang tính chủ thể
Ê, ai đang rảnh mà không ngồi đâu đó gò lưng cười hì hì trên điện thoại thì giơ tay nào! Đúng rồi, chúng ta hãy bắt đầu cuộc thám hiểm nhỏ vào thế giới tâm lý chủ thể – nơi mà những tương tác xã hội không chỉ chạm đến bề mặt, mà còn len lỏi vào từng ngóc ngách hành vi của chúng ta nhé.
Theo các cụ ngày xưa có câu: "Con cái là cái gương phản ánh cha mẹ", ấy thế mà bây giờ bọn trẻ còn phản ánh xã hội nói chung và tường nhà hàng xóm nữa. Tâm lý mang tính chủ thể có thể ví von như là bữa tiệc Buffet, trong đó tất cả những món ngon từ môi trường xung quanh đều ảnh hưởng đến khẩu vị của từng cá nhân. Nghe thì có vẻ buồn cười, nhưng đúng là từ nhà, bạn bè cho tới cả cái cây trong công viên đều góp phần không nhỏ vào việc hình thành tính cách của một ai đó. Theo quan điểm Mác-xít, con người không chỉ là kẻ đi lượn lờ mà còn là tổng hòa của các mối quan hệ xã hội. Ôi, cũng may là chưa ai bảo mình là "thí nghiệm xã hội sống", nếu không thì chỉ biết khóc cười trong một dòng trạng thái mà thôiii...
Giờ hãy tưởng tượng bạn như một cây nêu ngày Tết. Các nhành và lá cỏ thì cần gió và ánh sáng mặt trời từ ngoài vào để tươi tốt, thì tâm lý người cũng vậy, cần mấy món "vitamin xã hội" để không èo uột. Chẳng hạn, khi bạn gặp phải những chuyện "úm bô" không biết đâu mà lần, bạn bắt đầu thấy xã hội xung quanh không khác gì một buổi biểu diễn xiếc tạp kỹ. Những gì bạn cho là đúng có khi lại bị bạn bè và người thân coi là "vớ vẩn không được đâu!". Lớn thêm chút nữa, thì môi trường làm việc hay những người đồng nghiệp sẽ dạy bạn rằng khái niệm "bị úp bô chưa kịp phanh" không hề là một trạng thái hiếm gặp.
Có một số người bị ảnh hưởng bởi bộ ba bóng tối trong xã hội bao gồm "ái kỷ, thái nhân cách và mưu mô" đến mức mà mỗi khi tụ tập bạn bè, câu hỏi thường xuyên là "Ở đây ai ái kỷ còn không?". Cái này, chẳng phải nghiên cứu đâu xa, chỉ cần nhớ đến mấy lần tự dưng bị hủy bạn trên Facebook vì phát ngôn hơi "trật đường ray" là hiểu ngay. Đây là lý do tại sao nhiều bạn trẻ hiện nay cảm thấy sức khỏe tinh thần đôi khi không hơn gì hệ điều hành Windows 98, cứ đống lỗi đổ lẫn nhau.
Tuyên ngôn cuối cùng: Tác động xã hội không đơn giản chỉ là một chiều, nó là một đường hai chiều giữa cuộc sống bên ngoài và nội tâm của chúng ta. Nếu bạn thấy mình đang điêu đứng bởi những tác động xã hội có hơi "nghịch lý" thế này, hãy nhớ rằng bạn không cô đơn giữa "đồi trọc hành hài" này đâu.
