Đời sống xã hội trong văn hóa thời Đinh Tiền Lê: Kỳ lạ mà quen thuộc
Này các đồng chí trẻ, có bao giờ bạn cảm thấy như mình đang sống trong một vở kịch hài không? Nếu có, thì hãy cùng tôi quay ngược thời gian một lát về thời Đinh Tiền Lê để thấy hóa ra, chúng ta không cô đơn trong vũ trụ điên rồ này đâu!
Thời Đinh Tiền Lê, tưởng chừng như một cuốn phim cổ trang mà nhân vật chính là Đinh Bộ Lĩnh, người hùng dẹp loạn 12 sứ quân. Ờ, để tôi nói thêm, 12 sứ quân không phải là 12 cái phỏm sắp ù, mà là 12 nhóm lãnh chúa loạn lạc tranh giành lãnh thổ. Ông Đinh không những đã dẹp yên được họ mà còn lập ra cái gọi là nhà nước phong kiến độc lập với tên gọi thật kêu: Đại Cồ Việt. "Thế là hết lo bị úp bô chưa kịp phanh" – nói vui vậy thôi, chứ phải công nhận ông cũng là một tay quản lý giỏi phết!
Bây giờ, tưởng tượng bạn là một nông dân thời ấy, mỗi ngày "đóng vai một hạt cát cần mẫn" trong ngành nông nghiệp, không chỉ để kiếm miếng ăn mà còn để xây dựng cả quốc gia. Với sự phát triển của hệ thống thủy lợi, việc cày bừa trông có vẻ ít cực nhọc hơn, nhưng mà cũng đâu có nghỉ mệt được, vì ông triều đình cứ thúc giục "cày nhiều chút đi cho nước giàu mạnh". Thôi thì đành chịu, cày để còn đi lễ chùa cầu nguyện cho năm sau mưa thuận gió hòa chứ còn gì nữa!
Nếu bạn thuộc về tầng lớp quý tộc hay võ quan, chắc hẳn là bạn đang sống trong một không gian vô cùng khác biệt. Phòng chiêu đãi của bạn là cung đình với kiến trúc hoa lệ, nơi xây dựng bằng đá và gỗ với kỹ thuật... mà tôi xin lỗi, tôi không phải kỹ sư xây dựng nên không rõ lắm, nhưng ai cũng nói là quá đỉnh! Chùa chiền không chỉ là nơi thờ cúng mà còn là các trung tâm học tập và giáo dục, nơi mà bạn có thể "học cao hiểu rộng" (từ nguyên lý Phật giáo cơ bản cho đến chiến thuật đá gà chăng?).
Nói đến tín ngưỡng thì đố ai qua mặt được các vị tiền bối thời này – việc thờ cúng tổ tiên, thần linh địa phương, cho đến Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo, ôi thôi phong phú vô cùng! Như thể mỗi người dân đều có cả một tiểu vũ trụ tín ngưỡng riêng để lui tới khi muốn "giảm stress". Hãy thử tưởng tượng mà xem, buổi sáng đi cấy lúa, buổi chiều đi học kinh Phật, tối về ngồi thiền... Thật sự là tôi không biết nên khóc hay nên cười nữa.
Còn về thương mại và thủ công nghiệp thì lúc đó chưa phải là "hot trend", nhưng ít nhất cũng có chút "trao đổi hàng hóa chai mặt" với các nước láng giềng. Dẫu là bạn chỉ mang về được vài ba món đồ thì cũng đủ để khoe với xóm làng rồi!
À, và nếu bạn từng ghé thăm khu di tích cố đô Hoa Lư, bạn sẽ thấy thời ấy không hề thiếu những "lần đầu tiên" đầy thú vị. Những di tích từ giai đoạn này chẳng khác gì một bộ phim dẫn đường thời gian, giúp ta thấy rõ một xã hội phong kiến sơ khai đã làm nền móng cho nhiều thành tựu sau này như thế nào.
Nói chung, qua câu chuyện về đời sống xã hội thời Đinh Tiền Lê, không chỉ là để học lịch sử, mà còn là một lần nữa nhắc nhở chúng ta rằng, không có gì trường tồn mãi mãi ngoại trừ sự thay đổi. Hoặc nếu muốn "vui vui" mà tôi thường gọi là "sống một cách hài hước hơn", hãy cứ nghĩ rằng ta chẳng bao giờ "bị úp bô mãi mãi", vì đời sẽ có lúc nhấc bô lên cho mà xem!
Kinh tế và phát triển: ‘Lướt sóng’ trên cánh đồng
Bạn có bao giờ cảm thấy cuộc sống như một ván trượt sóng, chưa kịp đứng vững đã bị tạt bởi một cơn sóng lớn tên đời không? Thì ở thời Đinh Tiền Lê, người ta cũng thế, nhưng khác ở chỗ: họ không trượt trên sóng biển mà là trên... dải lụa xanh ngắt của cánh đồng!
Ở thời này, khi cánh đồng còn là 'cánh cổng' dẫn tới mọi biến động của xã hội, nông nghiệp trở thành nền tảng cho một nền kinh tế... phần nào đó vẫn còn bị "úp bô" bởi thiên nhiên. Nói cho vui chứ thi thoảng, không nguy cơ bão lũ thì lại bị mấy ông "thần sấm, thần lửa" nào đó quăng cây rìu làm sập bù nhìn. Vậy mà thời ấy, ông bà ta vẫn không nản lòng.
Kể từ khi Đinh Tiên Hoàng bình định 12 sứ quân, nền nông nghiệp đã bắt đầu "lướt sóng" mạnh mẽ với hệ thống thủy lợi ngày càng tinh vi, như xây kênh, đắp đê - ừ thì không tham gia đấu thầu như bây giờ đâu nhé, xây là xây luôn! Dân trong vùng thường bảo nhau rằng thủy lợi chính là 'thần hộ mệnh', còn cánh đồng là phòng khách mời bạn bè thi thoảng đến 'bùng cháy'.
Vào thời điểm này, các mối quan hệ hàng xóm láng giềng với Tàu và Chiêm Thành cũng dần dần được... biên soạn thành kịch bản lễ hội văn hóa, khi thương mại bắt đầu thực sự 'hổ hởi' như người ta từng mơ. Các con buôn bắt đầu 'nghịch mùa' với các sản phẩm nông sản nội địa ngoài những món nhập khẩu mới mẻ. Ahihi, ai mà ngờ được rằng thương mại trong thời này lại nằm trong tay... những người không ai rõ tên tuổi chính xác!
Qua nhiều mùa lúa, từ đội quân “đùi đấm cà” đến trận "nắng chiếu không trượt phát nào", người nông dân vẫn kiên trì chăm bón. Nhưng đừng lo, nếu thấy mình có hơi giống sâu bọ bị lũ "úp bô" suốt cả mùa thì cứ nhớ: "Đời là bể dâu, cười lên cho hồn thêm phơi phới!".
Không nói đâu xa, dòng lịch sử đầy chông gai đó cũng là minh chứng cho sự gan dạ, sẵn sàng "lướt sóng" trên cánh đồng của tiền nhân. Người Việt Nam, qua hàng ngàn năm lịch sử, đã từng bước bên nhau vừa cày vừa hát, kiên cường vượt qua mọi thử thách để giờ đây chúng ta có thể đứng đây, nửa cười nửa mếu, khi ngẫm lại. Hỏi ai không bị úp bô, nhưng quan trọng là biết mình còn biết cười, có phải không?
Tín ngưỡng và văn hóa tôn giáo: Khi Phật giáo làm ‘hot trend’
Đời sống xã hội thời Đinh Tiền Lê không phải tự dưng mà sôi động như Starbucks mở hàng ‘chai latte’ vào mồng một Tết đâu nhé! Ngày ấy, Phật giáo bùng lên không khác gì một chiếc Ferrari chạy trong lòng phố cổ, khi mà cả triều đình và dân chúng đều đua nhau ‘like’, 'share' và thậm chí là ‘subscribe’. Nhưng ủa kỳ ghê, Phật giáo, một môn đạo trầm tĩnh, lại có thể hot trend như Kpop được sao? Câu trả lời là: Hãy bỏ ngay định kiến phần mềm và cứng của bạn đi!
Bỗng dưng Phật giáo lên ngôi! Ở thời mà mọi chuyện đều do 'hoàng thượng' phê duyệt bằng ngón trỏ chứ không phải bằng like đâu, Phật giáo lại được ưu ái đến lạ. Có khi, Trần Suyền Tuệ - một vị cao tăng thời ấy, vừa thuyết pháp xong, quay xuống thấy vua Đinh và Lê ngồi khoanh chân bắt chéo lắng nghe. Còn nhân viên, à không, binh sĩ triều đình thì đứng xếp hàng dài “check-in” trước cổng chùa như thể vào hội sách giảm giá cuối năm.
Thiền định: ‘Self-care’ thời cổ điển. Khi stress chưa có tên trong từ điển, nhưng 'cày cuốc' vẫn là công việc ‘toàn quốc’, thiền định là chiếc máy massage tim (tinh thần) tự động đầu tiên được ứng dụng rộng rãi. Người dân học theo các nhà sư, điệu bộ tưởng như để đạt ‘zen’ nhưng thực ra lại để tìm đường thoát khỏi “nợ nần tín dụng đen”. Từ đó, khái niệm ‘từ bi hỷ xả’ cũng không khác gì các hashtag đang cực hot: #selfcare, #mindfulness. Ui, nhà báo nào thời ấy mà viết sách thì phải xếp hàng dài bán chữ khắp làng trên xã dưới!
Văn hóa tiêu dùng kiểu nhà Phật. Tất nhiên, không thể thiếu cái thú vị là Phật giáo cũng len lỏi vào đời sống vật chất với tốc độ lẹ tựa một cuộn chỉ, khi nào cần là có ngay. Từ áo quần cho đến dép gỗ, kẻ thi nhau “nội địa hóa” các sản phẩm phục vụ cho việc thâm sâu đạo nghĩa. Cả nhà sung sướng khi đầu bếp bày ra trước mắt món ‘chay’ ngăn ngừa cholesterol. Này nhé, không phải rau muống luộc chấm nước mắm đâu, mà là tôm gỗ, chả quế ‘sống động’ như thật!
Phát sóng trực tiếp: Lời kinh và múa hát. Khi chưa có Facebook Live, Instagram Stories, TikTok mà vẫn muốn biểu diễn thì sao? Chùa chiền chính là cái điện thoại cổ lỗ sĩ mà vẫn giữ độ nóng không thể phủ nhận. Các cao tăng làm ‘streamer’ đọc kinh Phật đêm ngày, tuyệt kỹ nào khiến dân tình chăm chăm như những mảnh lego xếp lại học tập không ngừng. Vì thế, Phật giáo thành ‘hot trend’ như một dạng mạng xã hội ẩn danh, vì chỉ cần đến chùa, bạn lĩnh được tin mà không cần đăng ký tài khoản hay mật khẩu.
Phật giáo đã, đang và sẽ còn mãi là một chiếc cầu nối lực lượng xã hội, một temps bất biến dù thời nào cũng có thể ‘bắt chước’ được tí chút, nhưng đừng đùa và lấn chiếm quá sâu. Vì ‘Đinh với Lê khi xưa còn ngồi xuống thiền, huống gì thời nay mà không lọc lại chính mình?’ Thật sự là tôi không biết nên khóc hay nên cười nữa…
Kiến trúc và nghệ thuật: Chạm khắc 'phim trường' phong kiến
Trở về một ngày đẹp trời – hoặc ít đẹp hơn vì trận mưa trên trời chưa kịp ngừng rơi – của thời Đinh và Tiền Lê, bạn có thể tưởng tượng ra một vùng đất như phim trường của một bộ phim cổ trang tầm cỡ. Bầu không khí ấy đặc biệt khác thường, nơi mà cung điện và lăng tẩm đua nhau tỏa sáng, không chỉ để khoe mẽ sự xa hoa mà còn thể hiện quyền lực oi bức của mấy ông vua. Nói đến đây, tự dưng tôi thấy mình như lọt thỏm giữa 'studio tự dưng hóa cổ trang', mà ai cũng mặc áo thời trang nhưng kiểu khác lạ hẳn.
Cung điện thời ấy không phải là một tòa nhà chung cư với tầng vô tầng; trái lại, nó là cả một khối kiến trúc đồ sộ, xây theo kiểu 'đối xứng là chân lý'. Hầu hết cung điện có từ phòng khách cho đến hồ cá chép vàng (trừ khi đến ngày giỗ vua, chép vàng lại thành món chính). Đã nghe qua sự nguy nga, nhưng đừng quên về lăng tẩm – nơi mà các ông vua chuyển đến khi về 'sổ hưu'. Lăng tẩm thì khỏi nói, nhìn kỹ càng thấy nghệ thuật chạm khắc tỉ mỉ, từ các biểu tượng như long, lân, quy, cho đến lời thì thầm của gỗ.
Rời khỏi vùng “điện ảnh” của vua chúa, ta sẽ bước chân vào thế giới tín ngưỡng và tôn giáo với những ngôi đền chùa. Đây là sân chơi không phải chỉ riêng cho các tín đồ Phật giáo mà còn là sân khấu để nghệ thuật chạm khắc trổ tài. Các bức tượng Phật, họa tiết rồng, và hoa văn phức tạp hệt như một bức tranh đã được chiếu qua bộ lọc thêm độ lấp lánh.
Nhà cửa của những vị ái nữ, ái nam tầng lớp quý tộc thì lại là câu chuyện hoàn toàn khác. Từ ngoài vào trong, từ cửa chính tới cửa số – không đâu thiếu bóng dáng của gỗ quý. Những hoa văn chạm khắc không phải chỉ làm đẹp mắt; chúng còn đóng vai trò như bảo hiểm phong thủy trước những đêm dài động lòng người.
Nghệ nhân thời ấy cực kỳ khéo léo, thậm chí có thể được coi là những bậc thầy gỗ. Họ không chỉ tạo ra các tác phẩm nghệ thuật, mà còn 'dẩu môi' tự hào rằng gỗ là biểu tượng của tinh hoa thẩm mỹ. Tương tự với đá, nhưng ở mức độ khác, đá là vật liệu không dễ xoay chuyển theo kiểu chạm khắc. Nhưng khó khăn tạo nên sự khác biệt, và những bức tượng với họa tiết long, lân hay ngòi bút nhạy cảm của người nghệ sĩ đã góp phần tạo nên những công trình vĩ đại.
Với tất cả các tác phẩm từ thời phong kiến ấy, ai mà chẳng thấy 'choáng ngợp' trước biểu tượng quyền lực? Không thể chối cãi rằng qua nhiều năm tháng, những công trình ấy không chỉ giữ lại truyền thống mà còn là một cuốn sách lịch sử sống động. Chúng không chỉ chứa đựng cuộc sống xưa cũ mà còn là tài liệu quý giá để các nhà nghiên cứu tìm hiểu và phát triển kiến thức về xã hội và văn hóa ngày xưa, giúp người đời sau không lo bị mù lòa trước bức tranh thời gian.
