Tâm lý ở đâu trong khía cạnh khoa học
Bạn có biết không, tâm lý học không chỉ là món để mấy cô cậu ngồi bó chiêm bó quẻ phán đời, mà nó còn là một môn khoa học ôi sao mà nghiêm túc đến lạ, giống như mấy ngày tan ca không kịp đi nhậu. Để mà hiểu tâm lý học thì không phải chỉ tìm kiếm một cái 'tâm lý' nằm ở đâu đó trong cơ thể như tìm môi trường wifi mạnh, mà là một chuỗi các hoạt động của não bộ đối lập với ý tưởng ngồi nhìn điện thoại chờ có sóng. Vậy chắc bạn hỏi, thế rốt cục tâm lý khoa học nằm ở đâu và làm cái gì?
Khoa học Thực nghiệm và mảnh đất không bình yên
Đầu tiên, hãy hình dung tâm lý học như việc bạn điều tra xem vì sao một người thân 'xì pam' ảnh món ăn ngon lên Facebook đến thế. Trong thế giới tâm lý học, mỗi 'status' trên tường bạn bè được xem là kết quả của một nghiên cứu thực nghiệm. Các nhà tâm lý thử nhiều lần, thay đổi nhiều yếu tố, giống như thử nhiều bộ lọc ảnh, để xem người ta sẽ bấm 'like' vì lý do gì. Nghe có vẻ như một trò chơi nhưng hóa ra lại là khoa học thực thụ!
Có một ví dụ thực tế từ Việt Nam: Bạn biết cái gì mà lần đầu mua mì tôm nấu ăn lúc khuya chưa? Đó là khi đến ngày thất nghiệp bạn mới biết rằng thói quen này ảnh hưởng đến hành vi tài chính ra sao – một góc nghiên cứu của tâm lý thực nghiệm không phải ai cũng để ý.
Sinh học và Tâm lý "thần thánh"
Và giờ thì quay về chuyện não nhé, cái gì mà khi bạn vắt chân ngồi suy nghĩ "sao mình chưa giàu hay nổi tiếng" thì nó hoạt động mạnh ghê lắm. Đó là nơi mà tâm lý sinh học bước vô. Ngành này nghiên cứu xem làm sao mấy tế bào thần kinh chơi bài "quánh đòn tâm lý" khiến bạn tiếp tục tra Google cách trở thành tỉ phú. Kỳ diệu quá đúng không?
Ứng dụng và 'cái bụng đói kêu gọi'
Nhưng đâu chỉ ngừng lại ở mức khoa học, tâm lý còn lan tỏa đến đời sống và giúp đỡ chúng ta, đôi khi không ít thiết thực. Những ai từng cố dạy toán cho em trai/trai gái của mình chắc chắn đã vận dụng tâm lý học giáo dục, và tự hỏi sao có nhiều người giỏi toán mà nhường bạn hết thảy. Hoặc là tâm lý công nghiệp khi bạn bị úp bô bịt mắt chơi trò phỏng vấn tuyển dụng mà không hiểu tại sao.
Kết luận lại, từ nấu nướng đêm khuya đến giấc mơ thấy người nào đó hay câu trả lời kỳ vọng từ phỏng vấn việc làm đều có phần công lớn của tâm lý học. Nghe như đùa nhưng nhiều lúc khó mà hiểu hết nền khoa học này đã xâm nhập vào cõi kiếm tìm hạnh phúc và cải thiện cuộc sống tinh thần chúng ta như thế nào. Bạn thấy đấy, tâm lý không ở đâu xa, nó ở trong bạn, và biểu hiện ở mỗi hành xử thường nhật của bạn đấy thôi!
Tâm Lý Ở Đâu Trong Khía Cạnh Triết Học
Nếu một ngày bạn ngồi lặng yên và tự hỏi: "Ủa, tâm lý mình hiện đang lang thang đâu đó hay nằm ngủ quên trong góc nào?" thì xin chúc mừng, bạn đang bước vào một hành trình triết học đầy thú vị mà không phải ai cũng may mắn có được. Trong thế giới phức tạp của các triết gia, tâm lý không chỉ đơn giản là một thứ bạn có thể đặt lên cân đo mà là cả một mê cung mà khi lạc vào, bạn sẽ thấy mình vừa cười vừa khóc.
Hãy bắt đầu với một câu hỏi cực trí tuệ mà ai nghe đến cũng muốn "đẩy xe về nhà": "Tâm trí có thật sự là một thực thể độc lập?". Chắc hẳn các bạn đã nghe về Descartes, tùy bút gia thiên hạ với câu châm ngôn nổi tiếng "Tôi tư duy, tức là tôi tồn tại." Chà, hóa ra tư duy là thứ quý như vàng! Theo ông, tâm trí của bạn và cơ thể là hai thực thể riêng biệt. Mà nếu ai đó bảo bạn là 'tâm hồn treo ngược cành cây', thì có nghĩa là bạn vẫn đang tồn tại đó, ít nhất là theo cách của Descartes!
Rồi đến hiện tượng học - mảnh đất của những ai thích mơ màng, suy tư và ngẫm nghĩ về cuộc đời. Triết gia Edmund Husserl đã bày tỏ rằng, chẳng có gì quan trọng hơn kinh nghiệm chủ quan và ý thức của chúng ta. Bạn trải nghiệm thế giới như thế nào là của riêng bạn, không ai khác có thể cảm nhận thay thế mình, cũng như không ai 'đội mũ' cho bạn trong thế giới này.
Nhưng hãy chậm lại, nhớ nghiên cứu từ góc độ nhận thức luận để xem xét thực sự thì... chúng ta biết cái gì? Bạn nghĩ bạn hiểu và biết, nhưng liệu có phải đó chỉ là một trò đùa của não bộ? Quan tâm đến những điều bạn tin tưởng và làm thế nào chúng hình thành chính là câu hỏi lớn mà triết học không ngừng tìm câu trả lời.
Thêm chút “mắm muối” từ đạo đức học để nếu một ngày bạn bị hỏi: "Người nào sống không đạo đức, có tâm lý đúng đắn không?" thì câu trả lời không dễ nuốt chút nào. Ý chí, động cơ hành động và phán đoán về đúng sai đều xuất phát từ trạng thái tâm lý sâu thẳm của chúng ta. Điểm kết này kiến tạo ra những hành động mà một số có thể dẫn đến danh tiếng và một số khác thì... không ai nhắc đến nữa.
Cuối cùng, khi bạn cầm trên tay tách cà phê, ngẫm nghĩ về ngôn ngữ và logic - cầu nối giữa suy tưởng và hiện thực. Ngôn ngữ không chỉ đơn thuần là phương tiện giao tiếp mà còn là công cụ tư duy để biểu đạt những suy nghĩ sâu sắc nhất của mình. "Lời nói không mất tiền mua, lựa lời mà nói, những ẩn dụ mà bày ra." Bạn tưởng nó không liên quan nhưng lý luận này lại cực kỳ quan trọng đấy nhé.
Triết học là gương soi chiếu cho tâm trí không ngừng tìm kiếm sự hiểu biết. Hiểu về tâm lý trong khía cạnh triết học chẳng khác gì hành trình vũ trụ của những người thích bay cao, bay xa với những phút giây tư tưởng tự do. Đọc đến đây, nếu bạn vẫn còn "mất định hướng" thì đừng lo, đôi khi bị "úp bô chưa kịp phanh" cũng khiến bạn nhận ra một chân lý đơn giản: Sống là phải nghi ngờ và chiêm nghiệm, và đôi khi, chỉ đơn giản là cười lên cho đời nó sợ.
Tâm lý ở đâu trong khía cạnh văn hóa và xã hội
Đã bao giờ bạn tự hỏi 'Tâm lý mình nằm ở đâu vậy trời?' Một ngày bốc hơi, nắng gắt hay trời mưa rả rích, thì mớ hỗn độn mang tên tâm lý vẫn bằng cách này hay cách khác tác động lên hành vi chúng ta như tay thần của chú bán phim Truyện Kỳ 2 ấy. Đặc biệt, khi văn hóa và xã hội vào cuộc chơi, tâm lý càng phức tạp và 'tinh tế hơn bao giờ hết'. Cứ tưởng tượng mình đang trong tình cảnh mà không biết nên cười hay nên khóc với ông sếp khó tính hoặc 'bà mẹ nhây hai má trên mạng'.
Tâm lý thật ra như một đám mây, mình muốn thôi cũng khó mà vươn tay ra bắt được. Văn hóa như ông bạn “nói gì mình nghe đó”, tác động đến cách chúng ta xử lý mọi chuyện. Ví dụ, bạn đã bao giờ thấy một người bạn phương Tây ăn cơm không muỗng đũa, trong khi ta ăn trái chuối cũng cần đến đĩa? Đó là sự khác biệt văn hóa đang chi phối từ hành vi nhỏ đến tư duy lớn trong suy nghĩ của chúng ta. Theo nghiên cứu tâm lý học văn hóa, ngôn ngữ, tín ngưỡng và truyền thống có thể ràng buộc chúng ta trong những cách nghĩ cố hữu - đến độ mình chỉ biết nhìn trời than 'Ủa, sao mình lại thế này?'
Rồi thì xã hội lại như một cơn sóng, cứ xô tới xô lui, tác động không ít đến tâm lý. Có bao giờ bạn cảm thấy mình 'đuối sức' chỉ vì không theo kịp xu hướng mới không? Chính xã hội tạo ra những áp lực vô hình khiến ta đêm nằm thầm nghĩ 'Mình có lạc hậu quá không?'. Giữa những đợt xoạt xoạt thay đổi này, bối cảnh xã hội trực tiếp áp đặt lên cách ta xây dựng bản sắc và khéo léo 'gánh team' trong mọi 'pha cướp giật chợ Đông Ba'.
Cuối cùng là mối quan hệ xã hội, thế giới mà thành kiến và định kiến cứ như băng tải di động, mặc sức tải những suy nghĩ tiêu cực làm mình 'muốn tăng xông'. Nhưng hãy cười lên! Biết rằng hiểu rõ hơn về những tiến trình tâm lý là chiếc chìa khóa mở khoá mọi vấn đề xã hội, từ bạo lực đến sức khỏe tâm thần, ẩn chứa đầy rẫy dưới lớp vỏ bọc 'thành kiến tại cơ sở'.
Vậy tâm lý nằm ở đâu? Chỗ nào cũng có, tùy vào bạn muốn tìm ở khía cạnh nào. Hãy nhớ rằng, tâm lý không phải chỉ là loạt ký tự khô khan trên giấy mà là chiếc máy đo cảm xúc đa dạng, từ tình yêu hài hước đến cặp mắt 'what the hell'. Xong rồi nhìn cả nhân loại này và tự hỏi, liệu chúng ta có bao giờ thôi 'úp bô' chính ý thức của mình vào một ngày vừa thú vị vừa phức tạp?
Tâm lý ở đâu trong khía cạnh ứng dụng
Có bao giờ bạn tự hỏi 'Tâm lý của mình đang ở đâu' rồi ngồi suy tư như nhà triết học? Đừng lo, không chỉ bạn đâu, khối người cũng thế! Để tôi kể bạn nghe một câu chuyện 'tâm lý' mà chỉ dân văn phòng hay những ai bị 'úp bô' mới hiểu nè.
Đầu tiên, chúng ta hãy nhảy vào thế giới kinh doanh và quản lý. Nơi mà tâm lý giống như một loại gia vị bí mật cho các ông thần quản lý nhân sự. Hiểu được tâm lý của đồng nghiệp có thể giúp bạn không chỉ làm sếp mà còn trở thành "sư phụ tâm lý" của phòng ban. Ví như, bạn biết rằng hôm nào mà thấy ông sếp nhăn như quả nho khô, thì đừng có lớn tiếng chia sẻ ý kiến vào lúc đó. Đượm đượm chút tâm lý, bạn sẽ trở thành nhân viên của tháng, và thậm chí được giữ chức 'người biết lúc nào nên câm'.
Tiếp theo, trong môi trường giáo dục, tâm lý nảy mầm từ cách thầy cô giảng bài. Đối với học sinh, đứa thì ngáp, đứa thì mơ màng. Ủa, có khi nào chính bạn cũng từng? Ôi, cái thời mà tâm lý là động lực duy nhất giữ cho mắt không nhắm. Thầy giáo thì áp dụng tâm lý học vào giảng dạy, học sinh chả hiểu gì nhưng vẫn cảm thấy thích thú, có khi chỉ là vì thầy kể chuyện cười, mà sao mà chẳng ai nhớ được bài giảng.
Còn trong lĩnh vực y tế và tâm lý trị liệu, đây là nơi tâm lý thật sự tỏa sáng. Thật ra, không cần phải có trong tay bản đồ để tìm ra ai đang giữ bí quyết sống vui vẻ. Các nhà tâm lý học sẽ sử dụng kỹ thuật trị liệu để giúp bệnh nhân thoát khỏi hầm ngục của cảm xúc xám xịt. Nhưng thành thật mà nói, một phần không nhỏ là do họ biết cách lắng nghe mà không vội phán xét, điều mà có khi bố mẹ bạn chưa làm được khi bạn bị 'úp bô'.
Khi nhắc đến công nghệ, UX và AI cũng lăm le giành phần nổi tiếng với tâm lý. Biết rõ người dùng cần gì, nghĩ gì, có thể giúp các nhà thiết kế tạo ra sản phẩm chỉ cần nhìn là muốn dùng. Ai cần ấn nút "mua ngay" khi tâm lý đã làm hết chân rết. Mà bạn có nhận thấy AI giờ cũng bắt đầu cảm thông đầu óc chúng ta chưa? Ổa, da gà! Tâm lý học và công nghệ đang cùng nhau tiến vào giai đoạn mới, nơi máy móc có thể 'hiểu' ta hơn cả người yêu cũ... hoặc ít nhất chúng không phán xét kiểu 'ủa gì kỳ vậy trời?'.
Ngẫm ra mà nổi một giọt lệ hài, khi chuyện tưởng dễ như đi chợ bỗng chốc lại phức tạp như hướng dẫn lắp ráp đồ IKEA. Ủa rồi rốt cuộc, tâm lý ở đâu? Nó không bao giờ nằm gọn một chỗ, mà dắt díu từng bước trong đời sống hàng ngày. Thế nên, dù có bị ai đó 'úp bô' thì cứ tin rằng một ngày nào đó, sự hiểu biết tâm lý sẽ giúp bạn lách ra thật nhanh, hoặc ít nhất là cười cho đỡ cay.
